ایران؛ کشور هرج و مرج زده رسانه ای

درود برخوانندگان

نیاز هست به موضوع شایعه در رسانه کمی نگاهی بیاندازیم، ایران در همه زاویه های رسانه ای همچون سیاسی، اقتصادی، ورزشی و سایر، یک کشور پادشاهی شایعه دیده می شود. بسیاری ازمردم در هر سطحی از آسیب های آن در امان نبودند و تازه ترین آن گلایه یکی از بنگاه های بزرگ اقتصادی و تولیدی کشور به وضعیت انتشار خبر در کشور پس از رسوایی اختلاس بنگاه اقتصادی دیگر بود. جاییکه به صراحت گفت پیگیری این شایعه ها باشید اگر من مجرم هستم با من برخورد کنید وگرنه جلوی کسانیکه این چنین شایعه می سازند را بگیرید.

سرعت همه گیر شدن یک شایعه در همه جوامع بسیار بیشتر از خبر اصلی است، شاید ساده ترین پاسخ به چرایی این است که به طور معمول شایعه یک خبر به صورت نامتعارف و غیر قابل انتظار است یا آن خبر می تواند روی زندگی مردم تاثیر گذاشته و باعث نگرانی شود. برای نمونه درگذشت یک شهروند به طور معمول خبری کنجکاو برانگیز نمی باشد ولی زمانیکه این درگذشت به یک فرد مشهورمربوط می شود یا بر اثر یک حادثه غیرمعمول مانند اسید پاشی رخ دهد میزان دست به دست شدن آن تغییر خواهد کرد.

حذف شایعه در جامعه ممکن نیست اما ساز و کار برخورد آن بسیار در میزان دست به دست شدن و اثر گذاری موثر است. شایعه حتی می تواند از یک نانوایی آغاز شود و به همه شهر یا کشور گسترش پیدا کند. طی سالهای گذشته در ایران برای انتشار خبر جعلی قوانینی نوشته شده است ولی به طور کل روال پیگیری، نحوه برخورد و همچنین انگیزه برای پیگیری و انگیزه برای گسترش یک شایعه بسیار بر اجرای شایعه اثرگذار است.

برای نمونه در انتخابات شورای شهر رشت 1400 گفته می شود بسیاری از گزارش ها برای رد صلاحیت نامزدها تنها برپایه شنیده ها بود و میزان گزارش ها به اندازه ای بالا بود که سند رد صلاحیت شمار بالای گزارش هابوده است. حال اینکه شاید این نیز شایعه باشد.

زمانیکه شایعه پادشاهی کند هر طرفی بازنده است به جز شایعه ساز. و به عبارت دیگر لقمه حرام رسانه، شایعه و خبرجعلی است.

بگذارید حال مقایسه ای بین شایعه، سخن چینی و خبر جعلی داشته باشیم.

شایعه به اطلاعات یا خبری گفته می شود که بدون هیچ منبع معتبر گسترش پیدا کرده است و ممکن است درست یا نادرست باشند. مانند برنده شدن یک نامزد در جایزه ویژه.

سخن چینی به اطلاعات یا خبری گفته می شود که بدون هیچ منبعی پخش می شود و همراه با گمانه زنی و ادغام شنیده ها است و تبدیل به خبر جعلی می شود. مانند علت طلاق یک بازیگر برنده جایزه (منبع). دشواری در شناخت درستی و نادرستی چنین اطلاعاتی حتی با وجود دسترسی به منابع اطلاعاتی، اینترنت و رسانه های دیگر خواهد بود.

اما در تعریف دیگر خبر جعلی به خبرهای عامدانه و غرضانه ای که در پوشش خبرو اقعی در راستای ایجاد جنگ روانی و اغلب در بستر رسانه های غیر رسمی تولید و منتشر می شود گفته می شود. در انتخابات اخیر آمریکا (سال ۲۰۱۶) به یک کلیدواژه اصلی مهم در محافل مختلف از جمله دانشگاه ها تبدیل شد. (منبع)

که البته در تعریف دوم به دلیل اینکه ما نمی توانیم نیت دیگران را بخوانیم و به طور کلی بررسی خبر جعلی در این تعریف به بعد از عمل بر میگردد و هر نوع نگاه مدیریتی در این مورد بازدارندگی لازم را نخواهد داشت.

بیشترین آسیب و بیشترین ماندگاری در ذهن را نیز خبر جعلی خواهد داشت و دلیل آن اعتباری است که شما خواننده قائل می شوید. مانند «ارتباط با افراد مشهور»، «تبلیغات رسانه ای و شهرت رسانه»، «داشتن مجوز رسمی یا نماد های اعتباری مانند برچسب های حساب های تایید شده یا رسمی» و «عدم اعتماد به رسانه های دیگر و دنبال رسانه معتبر دیگر گشتند» و بسیاری از موارد گوناگون.

شایعه و سخن چینی معمولا زمینه ساز خبر جعلی هستند و شاید تاثیر چندانی نسبت به خبر جعلی نخواهند داشت ولی همین شایعه یا سخن چینی روی ذهن ها و تاثیر پذیری از اخبار غلط یا معتبر جلوه دادن خبر غلط تاثیر خواهند داشت. مانند شایعه گران شدن نان و پس از آن خیر رسمی الکترونیکی شدن خرید نان را خواهید خواهند. این باعث می شود ذهن ها نسبت به این تغییرات نگاه منفی بگیرند.

جلوگیری نکردن از شایعه، سخن چینی و خبر غلط یا جعلی در موارد اولیه شاید چنان خطرناک نباشد ولی در دراز مدت می تواند دلیل خشونت های گفتاری یا عملی، پرخاشگری، بی اعتمادی شود. مبارزه با این آسیب اجتماعی یک کار پیشگیرانه و پایه ای و از وظایف اصلی است که تنها راه آن در هنگام نبود سازکار قانونی کافی برای برخورد تنها تحقیق و آگاهی است. که باید دانست که از آن جهت ما نمی توانیم درباره همه مسایل تحقیق کنیم پس تکیه بیشتر افراد بر رو منابعی است که آن را مورد اعتماد، با اعتبار و راستگو تر می پندارند می کنند. و از سنت گذشته تقلید بهره می برند.

تجربه نشان داده که برخورد با شایعه حتی اگر خودجوش باشد و پاسخ کاملی داده شود ولی به اندازه انتشار شایعه، سخن چینی یا خبر جعلی گسترش پیدا نخواهد کرد.

خراب کردن چه آسان درست کردن چه مشکل

در پایان این نوشتار می خواهم به یک راهکار ساده اشاره کنم، راهکار های دیگری نیز وجود دارند که در کشور های گوناگون از آن بهره می برند که می توانید در این نوشتارخبرگزاری فارس بخوانی.

به عنوان کسی که منتقد وضعیت فعلی هستم پیشنهاد می دهم که در قوانین این مورد دیده شود که نویسنده خبر می بایست حتما منبع خبر را یادداشت کند و همچنین با برچسب (شایعه) به صورت مستقیم به خواننده نشان دهند که بخشی از محتوا یا همه محتوا بر اساس شایعه می باشد.

برای نمونه:

رئیس پلیس فتا استان کرمان گفت: تعدادی کلاهبردار غیر بومی در قالب یک شرکت صوری با تبلیغات گسترده، اقدام به کلاهبرداری ۱۸۰ میلیارد ریالی از شهروندان کردند.(شایعه)

گذشته از این رسانه هایی که از چنین نوشتار هایی کپی یا بازگو می کنند، می بایست حتما این موضوع را به خواننده اعلام کنند. مانند:

به گفته باشگاه خبرنگاران جوان: رئیس پلیس فتا استان کرمان گفت: تعدادی کلاهبردار غیر بومی در قالب یک شرکت صوری با تبلیغات گسترده، اقدام به کلاهبرداری ۱۸۰ میلیارد ریالی از شهروندان کردند.(شایعه)

همانطور که در هر دو مورد می بینید واژه شایعه به صورت روشن و شفاف به خوانند خواهد گفت که این یک شایعه است و درستی یا نادرستی آن تایید نشده است. روشن است که رسانه های با هویت و اصالت به صورت متعهدانه تلاش می کنند تا خبری جعلی یا شایعه ای را به عنوان خبر ننویسند یا منبع خبر را حتما ذکر کنند یا به خواننده این آگاهی را بدهند که خبر نوشته شده بر اساس شنیده ها می باشد. و این قوانین برای ارایه چارچوب و ساختار، حرفه ای تر شدن نظارت و پیشگیری از آسیب دیدن جامعه توسط برخی رسانه هاست.

نکنه دیگر این است که بسیاری از رسانه ها در سایت خود مطالبی را ذکر می کنند ولی در تیتر ها، صفحات شبکه های اجتماعی خود چنین چیزی را اعلام نمی کنند که با توجه به اینکه نرخ انتقال خواننده به نوشتار اصلی تیتر معموله به ۳۰ درصد هم نمی رسند، بازیچه دیگری می تواند باشد تا ذهن مخاطبان خود را درگیر کنند. پس این موارد نیز حتی در تیتر ها و صفحات اجتماعی نیز می بایست لحاظ شود. مانند:

(شایعه) کلاهبرداری غیربومیان در کرمان. مراقب اتباع خارجی باشید

شاید بسیاری از نویسندگان و رسانه ها تلاش می کنند که این موارد را در نوع نوشته خود رعایت کنند ولی برای خوانندگان به صورت عمومی قابل فهم نیست و نیاز به بررسی کلیدواژه ها برای آنها می باشد.

ویژگی های این پیشنهاد

• سادگی شناخت منبع خبر برای خواننده با حداقل سواد رسانه ای.
• جلوگیری از پیچیده کردن ناظران رسانه از سنجش نیت و مسیر طولانی نیت.
• قابل درجه گذاری تخلف انتشار شایعه و یا خبر جعلی
• کنترل سایر رسانه های تاثیر پذیر
• قائل شدن حق پیگیری بهره برداری غیر اخلاقی از یک رسانه که برچسب گذاری کرده است، ولی رسانه دیگر بدون اعلام نوع محتوا نسبت به انتشار اقدام نموده و از اعتبار رسانه اصلی سواستفاده کرده است.
• پذیرش خطرپذیری یا ریسک نادرست بودن شایعه توسط رسانه.
• عدم رفع مسئولیت رسانه و نویسنده خبر حتی در صورت نوشتن شایعه.